Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna- co to jest?

Metoda integracji sensorycznej (w skrócie: SI) powstała w latach 70-tych XX wieku w USA. Jej autorką jest J. Ayres doktor psychologii, terapeutka zajęciowa, pracownik naukowy Uniwersytetu w Kalifornii, która wskazała na związek funkcji neurofizjologicznych z procesami uczenia się i zachowania. W tym celu skonstruowała narzędzia badawcze (testy) i rozpoczęła szereg badań, które potwierdziły stawiane hipotezy robocze. W ten sposób J. Ayres wyodrębniła czynniki, mierzone testami, występujące u dzieci z dysfunkcjami układu nerwowego. Autorka nazwała je zaburzeniami (deficytami) integracji sensorycznej i określiła ich współzależność z napięciem mięśni, planowaniem ruchu, pracą gałek ocznych, zachowaniami, rozwojem mowy i funkcji poznawczych. Metoda integracji sensorycznej jest zatem oparta na neurofizjologii i poparta jest wieloletnimi badaniami J. Ayres i jej kontynuatorów w USA oraz krajach Europy Zachodniej. Do Polski metoda integracji sensorycznej (SI) dotarła w 1993 roku.

Integracja Sensoryczna SI to metoda uczenia się poprzez zmysły. Rozwijamy się i uczymy poprzez bodźce, które docierają do naszego ciała, właśnie dzięki narządom zmysłów. Zmysły dostarczają informacji o fizycznej kondycji naszego ciała i otoczenia wokół nas. Jest to nie tylko pięć najbardziej znanych zmysłów ( wzrok, dotyk, słuch, smak i węch), ale również propriocepcją (inaczej czucie głębokie – zmysł informujący mózg o położeniu ciała i jego ruchach) oraz układ przedsionkowy (zmysł równowagi). Integracja sensoryczna rozpoczyna się od pierwszych tygodni i miesięcy życia płodowego i najintensywniej przebiega pomiędzy 3 rokiem życia, a pierwszymi klasami szkoły podstawowej, ale możliwa i z powodzeniem stosowana jest również terapia dla dzieci starszych.

Zmysłami podstawowymi dla SI są:

Dotyk
Układ przedsionkowy (zmysł równowagi)
Propriocepcja (czucie ciała, czucie głębokie)

Integracja sensoryczna jest procesem neuronalnym, który zachodzi w układzie nerwowym każdego człowieka. Polega na zbieraniu informacji zmysłowych i integrowaniu ich do celowego funkcjonowania. Zrozumienie procesów integracji sensorycznej i powiązanie ich z umiejętnościami i zachowaniami dziecka, jest dla każdego terapeuty SI ogromnym wyzwaniem. Odpowiednio przebiegające procesy integracji sensorycznej leżą u podstaw umiejętności ruchowych, czytania, pisania, mówienia. U wielu dzieci, zarówno w normie intelektualnej, jak i u dzieci nieprawidłowo rozwijających się, obserwujemy deficyty (zaburzenia, dysfunkcje) integracji sensorycznej. Przejawiają się one zarówno w sferze ruchowej (niezgrabność ruchowa, problemy z koordynacją ruchów, trudności z utrzymaniem równowagi, unikanie aktywności ruchowych, trudności z czynnościami samoobsługowymi), ale także w sferze dotykowej (nietolerancja dotyku innych osób, pokarmów, niechęć do manipulowania przedmiotami) czy w sferze słuchowej (nietolerancja dźwięków, nadwrażliwość słuchowa, opóźniony rozwój mowy). Dzieci, u których występują w/w objawy mogą mieć trudności w nauce szkolnej, a przede wszystkim w codziennym funkcjonowaniu.

Integracja sensoryczna jako metoda z powodzeniem wykorzystywana w pracy z dziećmi rozwijającymi się prawidłowo, jak i dzieci z zaburzeniami w rozwoju. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że metoda integracji sensorycznej nie jest substytutem edukacji, a szczególnie w odniesieniu do dzieci z zaburzeniami w rozwoju, jest metodą wspomagającą. Zajęcia prowadzone tą metodą mają konwencję zabawy (metoda ta nazywana jest metodą naukowej zabawy), podczas której dziecko uczy się bawiąc (ćwicząc) na specjalistycznym sprzęcie. Jest to jednak czas wyraźnie zaplanowany, ukierunkowany na podawanie bodźców w określony sposób.

Wykorzystanie samoregulacji u niemowląt

Jednym z wielu zagrożeń związanych z wczesnym okresem życia dziecka są zaburzenia samoregulacji (zaburzenia regulacji, zaburzenia modulacji sensorycznej). Zostały one ujęte w Klasyfikacji zaburzeń niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa DC: 0-3 R. Zaburzenia regulacji znajdują się w obszarze nieprawidłowej modulacji stanów behawioralnych.
Modulacja to proces polegający na hamowaniu lub wzmacnianiu aktywności neuronalnej tak, aby była ona spójna z pozostałymi funkcjami układu nerwowego. Dzieci z zaburzeniami modulacji mają poważne problemy w codziennym funkcjonowaniu. Ich reakcje mogą być albo bardzo silnie wyrażone lub wręcz nieobecne na stosunkowo silne bodźce.
Zaburzenia regulacji dotyczą trudności dziecka w regulowaniu własnych emocji i zachowań oraz funkcji motorycznych, w odpowiedzi na stymulację sensoryczną, którą są doznania dotykowe, wzrokowe, słuchowe, węchowe oraz odczucie ruchu i świadomość własnego ciała w przestrzeni. Trudności te wpływają na codzienne funkcjonowanie oraz ogólny rozwój dziecka i ujawniają się w różnych kontekstach sytuacyjnych.

Zaburzenia samoregulacji manifestują się trudnościami dziecka w regulowaniu emocji i zachowań (w tym motorycznych) w odpowiedzi na stymulację sensoryczną, którą należy rozumieć jako doznania dotykowe, wzrokowe, słuchowe, węchowe oraz odczucie ruchu i świadomość własnego ciała w przestrzeni. Każde dziecko inaczej reaguje na bodźce z otoczenia, ale są takie dzieci, które mają wyraźny problem w regulowaniu swoich relacji ze światem. Nieprawidłowe wzorce regulacyjne wpływają na całość funkcjonowania dziecka i ujawniają się w różnych kontekstach sytuacyjnych. Zakłócają rozwój społeczny, emocjonalny, zdolności ruchowe (reakcje posturalne, napięcie mięśniowe, planowanie motoryczne), reakcje behawioralne (drażliwość, płaczliwość, problemy z uwagą) i ograniczają uczestnictwo w zróżnicowanej aktywności.

Objawy zaburzeń (dysfunkcji) integracji sensorycznej

Nieprawidłowa integracja sensoryczna przejawia się tzw. dysfunkcjami, czyli zaburzeniami. Pojawiają się one, gdy układ nerwowy niewłaściwie organizuje bodźce zmysłowe. Dysfunkcje nie są związane z uszkodzeniem narządów zmysłów, np. z niedosłuchem czy krótkowzrocznością. Oczywiście, jeśli istnieją obawy dotyczące sprawności poszczególnych analizatorów, niezbędna jest konsultacja lekarska. Dysfunkcje integracji sensorycznej dotyczą nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców sensorycznych w obrębie następujących systemów: czuciowego (dotykowego i proprioceptywnego), przedsionkowego, słuchowego, wzrokowego, węchowego i smakowego. Objawy dysfunkcji integracji sensorycznej najczęściej manifestują się:

Wzmożoną lub obniżoną wrażliwością na bodźce,
Niewłaściwym poziomem uwagi,
Obniżonym poziomem koordynacji ruchowej,
Opóźnionym rozwojem mowy,
Nieprawidłowym poziomem aktywności ruchowej,
Trudnościami w zachowaniu.

Dysfunkcje te mogą być rozpoznawane u dzieci w normie intelektualnej z trudnościami w uczeniu się, z niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, autyzmem, nadpobudliwością psychoruchową, mózgowym porażeniem. Ich nasilenie jest różne, od lekkiego do znacznego. Dysfunkcje integracji sensorycznej wpływają na uczenie się, zachowanie i rozwój społeczno-emocjonalny dziecka.

Wybrane objawy dysfunkcji integracji sensorycznej:

Jest niespokojne, płaczliwe, ma kłopoty z zaśnięciem,
Ma trudności z samodzielnym piciem, żuciem i przełykaniem pokarmów (preferuje dania papkowate),
Źle toleruje wykonywanie przy nim czynności pielęgnacyjnych i higienicznych, takich jak: obcinanie włosów, paznokci, mycie twarzy, zębów, smarowanie kremem, czesanie, czyszczenie nosa, uszu itp.
Wiele czynności samoobsługowych wykonuje z trudem, powoli, niezdarnie,
Ma problemy z samodzielnym myciem się, ubieraniem, zwłaszcza zapinaniem guzików i sznurowaniem butów,
Ma słabą równowagę: potyka się i upada częściej niż rówieśnicy, prawie zawsze ma jakiś siniak czy zadrapanie,
Podczas dłuższego siedzenia ma trudności z utrzymaniem głowy w pozycji pionowej, podpiera ją ręką, kładzie się na stoliku itp.
Jest nadruchliwe, nie może usiedzieć/ustać w jednym miejscu,
Trudno się koncentruje, a łatwo rozprasza,
Jest impulsywne, nadwrażliwe emocjonalnie, często się obraża,
Bywa uparte,
W porównaniu do innych dzieci czy wymogów sytuacji porusza się zbyt szybko lub za wolno,
Nabywanie nowych umiejętności ruchowych sprawia mu trudność, np. jazda na rowerze, rzucanie i łapanie piłki, pływanie,
Wchodząc/schodząc po schodach częściej niż inne dzieci trzyma się poręczy, niepewnie stawia nogi,
Nieumyślnie wchodzi lub wpada na meble, ściany, inne dzieci,
Niewłaściwie czy wręcz dziwacznie trzyma różne przedmioty codziennego użytku, np. nożyczki, sztućce czy przybory do pisania,
Unika dziecięcego baraszkowania z rodzicami lub rodzeństwem,
Uwielbia ruch, poszukuje go, dąży do niego. Jest stale w ruchu – biega, podskakuje, często zmienia pozycję ciała
Przejawia duży lęk przed upadkiem lub wysokością, okazuje niepokój, gdy musi oderwać nogi od podłoża, np. wejść na wysokie schody, na drabinkę, usiąść na wysokim stołku,
W nowym miejscu czuje się zagubione, potrzebuje sporo czasu by zdobyć orientację w otoczeniu,
Często myli stronę prawą i lewą, w obrębie własnego ciała oraz w otaczającej przestrzeni, podczas gier zespołowych zdarza się, że biegnie w innym kierunku niż jego drużyna, w inną stronę niż piłka, którą ma złapać, jest zdezorientowane, ma słabe wyczucie odległości
Nie ma dominacji jednej ręki,
Ma trudności z czytaniem i pisaniem, częściej niż inne dzieci w jego wieku myli,
Odwraca znaki graficzne, ma trudności w przepisywaniu, przerysowywaniu z tablicy,
Ma kłopoty z cięciem nożyczkami, rysowaniem po śladzie, kalkowaniem itp.
Sprawia wrażenie słabego, szybko się męczy,
Nie lubi karuzeli, huśtawki, lub przeciwnie – uwielbia to,
Słaba sprawność ruchowa - unikanie gier, zabaw ruchowych, zręcznościowych
Nadwrażliwość na dotyk, dźwięk, ruch, zapachy
Częste mylenie kierunków oraz prawej i lewej strony ciała
Dzieci tzw. ryzyka dysleksji
Dysleksja, dysgrafia, dysortografia
ADHD

Objawy zaburzeń samoregulacji u dzieci od 0 do 3 roku życia

U dzieci w wieku od 0 do 3 lat diagnozuje się zaburzenia samoregulacji na podstawie Klasyfikacji diagnostyczna zaburzeń psychicznych i rozwojowych w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa DC: 0-3 R (DC:0-3R Diagnostic Classification of Mental Health And Development Disorders Of Infancy and Early Childhood - Revised Edition). Klasyfikacja DC: 0-3 R jest zestawieniem wszystkich (jak dotychczas) zagrożeń rozwojowych, które mogą pojawić się we wczesnym okresie życia dziecka tzn. od urodzenia do 3 roku życia. Zaburzenia samoregulacji manifestują się trudnością dziecka w regulowaniu emocji i zachowań (w tym motorycznych) w odpowiedzi na stymulację sensoryczną, którą należy rozumieć jako doznania dotykowe, wzrokowe, słuchowe, węchowe oraz odczucie ruchu i świadomość własnego ciała w przestrzeni. Każde dziecko inaczej reaguje na bodźce z otoczenia, ale są takie dzieci, które mają wyraźny problem w regulowaniu swoich relacji ze światem. Nieprawidłowe wzorce regulacyjne wpływają na całość funkcjonowania dziecka i ujawniają się w różnych kontekstach sytuacyjnych. Zakłócają rozwój społeczny, emocjonalny, zdolności ruchowe i ograniczają uczestnictwo w zróżnicowanej aktywności.

Diagnoza procesów integracji sensorycznej

Rozpoczęcie terapii integracji sensorycznej (SI) poprzedzone jest dokładną diagnozą dziecka opartą na standaryzowanych technikach. Na podstawie przeprowadzonych badań z wykorzystaniem testów, skal oraz obserwacji klinicznej, zostają opracowywane indywidualne plany terapii. Również rodzice otrzymują wskazówki terapeutyczne, które powinni realizować w domu.

Proces diagnostyczny w terapii integracji sensorycznej jest kilkuetapowy i polega na przeprowadzeniu:

wywiadu z rodzicami, którego częściami składowymi są między innymi: okres rozwój prenatalny (płodowy), perinatalny (okołoporodowy) i postnatalnego (po urodzeniowy), czas osiągania „kamieni milowych” w obszarze rozwoju ruchowego, poznawczego i mowy, stan zdrowia,
Testów Południowo - Kalifornijskich (SCSIT), które oceniają między innymi: planowanie ruchu, praksje oralne, różnicowanie wrażeń dotykowych, naśladownictwo ruchowe, równowagę, koordynację wzrokowo-ruchową.
Prób z obserwacji klinicznej oceniających między innymi lateralizację, odruchy, napięcie mięśni, pracę gałek ocznych, poziom pobudzenia systemu przedsionkowego, - dodatkowych badań z wykorzystaniem skal obserwacji.
Terapeuta dysponuje jednak szerokim wachlarzem narzędzi badawczych pozwalających na rozpoznanie nieprawidłowości w rozwoju integracji sensorycznej Waszego dziecka i ustaleniu programu terapeutycznego.

Terapia

Terapia SI polega na aktywności i ćwiczeniach ruchowych stymulujących powyższe układy zmysłów. Terapia Integracji Sensorycznej jest zazwyczaj dla dziecka przyjemnością. Otoczenie terapeutyczne jest wyposażone w różnorodny sprzęt między innymi taki , jak:

zjeżdżalnie,
platformy do huśtania,
liny do wspinania,
koła do wskakiwania,
trapezy do huśtania.

Dla dziecka terapia jest zabawą i może taką wydawać się dorosłym. Ale jest to jednocześnie ciężka praca, bo pod kierunkiem wykwalifikowanego terapeuty dziecko jest w stanie osiągnąć sukces, który prawdopodobnie byłby niemożliwy w całkowicie spontanicznej zabawie. Faktem jest, że wiele dzieci z problemami Integracji Sensorycznej nie potrafi bez pomocy bawić się efektywnie i w sposób zorganizowany. Podczas terapii dziecko będzie zachęcane i kierowane do wykonywania aktywności, które będą wyzwalać i prowokować odpowiednie, skuteczne reakcje na bodźce sensoryczne. W trakcie zajęć wykonywane będą odpowiednie dla dziecka aktywności dostarczające stymulacji przedsionkowej, proprioceptywnej oraz dotykowej. Stopień trudności tych aktywności będzie stopniowo wzrastać tak, aby wymagać od dziecka bardziej zorganizowanych zaawansowanych reakcji. W trakcie terapii preferowane są ukierunkowane zabawy i aktywności swobodnie wykonywane przez dzieci, wyzwalające automatyczne reakcje sensoryczne, aniżeli instruowane, narzucone i ćwiczone konkretne reakcje na bodźce.