Specyficzne trudności w uczeniu się dzieci i młodzieży

Dysleksja ( ICD-10 R48 International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems - Genewa 1992, WHO). Podstawą do rozpoznania dysleksji rozwojowej może być definicja opublikowana w 1994 roku przez Międzynarodowe Towarzystwo Dysleksji imienia Ortona (USA):

Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych. Trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni" (Bogdanowicz, Adryjanek, 2009, s.27).

Powyższa definicja wskazuje, że dysleksję traktuje się, jako zaburzenie uczenia się, a nie jako chorobę. Ma podłoże neurobiologiczne, co oznacza, że mózg osób dyslektycznych funkcjonuje w sposób nietypowy i inaczej się rozwija.

Podział na typy dysleksji:

Dysleksja typu wzrokowo-przestrzennego - spowodowana zaburzeniami spostrzegania pamięci wzrokowej oraz spostrzegania przestrzeni.

Dysleksja typu słuchowo-językowego - spowodowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej, ale przede wszystkim zaburzeniami rozwoju funkcji językowych (szczególnie słuchu fonemowego
i umiejętności fonologicznych).

Mieszany typ dysleksji - zaburzenia słuchowo-językowe oraz zaburzenia wzrokowo-przestrzenne.

Dysleksja typu integracyjnego - spowodowana zaburzeniami integracji funkcji wzrokowo-przestrzennych, słuchowo-językowych, dotykowo-kinestetycznych i motorycznych (Bogdanowicz 2004).

Specyficzne trudności w uczeniu się przejawiają się w kilku postaciach:

Dysleksja - specyficzne trudności w czytaniu, najczęściej w powiązaniu z trudnościami w opanowaniu poprawnej pisowni.

Dysortografia - trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (w tym ortografii). Specyficzne trudności w wypowiadaniu się za pomocą pisma (pisanie tekstów).

Dyskalkulia - trudności w uczeniu się arytmetyki.

Dyspraksja - trudności w wykonywaniu prawidłowych ruchów.

Dysgrafia – trudności w opanowaniu poprawnego poziomu graficznego pisma odręcznego.

Trudności wymienione powyżej mogą występować jednocześnie lub też w izolacji.

Etiologia

Uwarunkowania tych zaburzeń są wielorakie. Wskazuje się na dziedziczność, zmiany anatomiczne i zaburzenia fizjologiczne układu nerwowego (w okresie ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu). Zaniedbanie środowiskowe oraz brak szybkiej interwencji pogłębia zaburzenia i trudności pisaniu.

Trudności z jakimi borykają się uczniowie z dysleksją wynikają z uwarunkowań wewnętrznych, niezależnych od ich chęci i zaangażowania. Aby opanować materiał dydaktyczny tak, jak ich rówieśnicy, muszą włożyć dwu-, trzykrotnie więcej wysiłku, a i tak efekty są znikome. Pierwsze niepowodzenia szkolne, ustawiczny brak sukcesów, brak pochwał ze strony nauczycieli, poczucie klęski, kompromitacji przed kolegami, którzy z łatwością opanowują materiał dydaktyczny, niezadowolenie, zdenerwowanie, obojętność, a nawet rozpacz - to uczucia, które stale towarzyszą uczniom z dysleksją. Dysleksji nie da się całkowicie zapobiec, ale można znacznie złagodzić jej konsekwencje. Wczesna diagnoza i wczesne wspomaganie rozwoju dziecka są szansą na optymalny rozwój dziecka z zaburzonym rozwojem.

Bardzo wiele można zmienić w sytuacji dziecka, gdy wiadomo, na co zwrócić uwagę. Dzieci z nie rozpoznanymi trudnościami lub z rozpoznaniem postawionym zbyt późno (czyli np. dopiero w przedszkolu) zostały pozbawione znacząco szans na optymalny rozwój.

Mogą pojawiać się skutki wtórne:

trudne zachowania,
słaba motywacja do pracy i trudność w koncentracji uwagi,
nieprawidłowości w rozwoju emocjonalnym lub/i społecznym,
niezrozumienie problemów dziecka przez otoczenie i rodziny, niechęć otoczenia i rodziny, negatywna ocena kierowana pod adresem rodziców, oskarżanie ich o nieporadność; poczucie bezradności rodzicielskiej.
niezgrabność ruchowa, trudności w planowaniu ruchu,
trudności w nawiązaniu kontaktu,
brak ciekawości poznawczej, bierność, małe zainteresowanie otoczeniem,
nadruchliwość, słaba koncentracja
ryzyko zaburzeń neurorozwojowych związanych z paleniem papierosów, piciem alkoholu i zażywaniem narkotyków przez matkę w okresie ciąży
wcześniactwo (z opóźnieniem rozwoju mowy i języka, zaburzeniami koncentracji, hiperaktywnością i problemami z zachowaniem oraz z opóźnieniem ogólnorozwojowym lub wadą wzroku)
dzieci z grupy ryzyka okołoporodowego (nieprawidłowy przebieg ciąży i powikłany poród, niska waga urodzeniowa, niepokojące objawy neurologiczne).

Objawy specyficznych trudności w uczeniu się:

Najczęściej objawy specyficznych trudności w uczeniu się dostrzegane są dopiero pod koniec okresu nauczania początkowego, a powinno się je zauważać dużo wcześniej. Najlepiej, gdy jeszcze przed podjęciem nauki szkolnej dostrzeżemy symptomy ryzyka dysleksji, a więc objawy dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego, zapowiadające przyszłe trudności czytaniu i pisaniu. Są to objawy opóźnienia rozwoju niektórych funkcji poznawczych i ruchowych, które leżą u podstaw uczenia się czynności czytania i pisania. Terminem „ryzyko dysleksji” można także określać, wywołane przez te dysfunkcje, pierwsze niepowodzenia w nauce. Szczególnie obciążone „ryzykiem dysleksji” są dzieci mające już kogoś w rodzinie z podobnymi zaburzeniami, pochodzące z nieprawidłowej ciąży i porodu oraz te, które wykazują wszelkie opóźnienia rozwojowe. To nie znaczy, że czas podjęcia nauki jest tym okresem, w którym możemy podejrzewać pojawienie się specyficznych trudności w uczeniu się. Profesor Marta Bogdanowicz ujmuje symptomy specyficznych trudności w uczeniu się w poszczególnych grupach wiekowych, zaczynając od okresu najwcześniejszego:

Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy

Rozwój psychomotoryczny dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się czytania i pisania zazwyczaj przebiega nietypowo, ponieważ jest nieharmonijny. W wieku niemowlęcym i poniemowlęcym dzieci wykazują opóźnienie w rozwoju mowy i rozwoju ruchowym. Później niż rówieśnicy wypowiadają pierwsze słowa, zdania proste i złożone. Raczkują słabo albo w ogóle. Późno zaczynają chodzić, biegać, mają trudności z utrzymaniem równowagi. Bywa, że stwierdza się u nich obniżone napięcie mięśniowe. Są mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze.

Wiek przedszkolny

Mała sprawność ruchowa całego ciała: dziecko ma problem z bieganiem, ma trudności z utrzymaniem równowagi na przykład podczas chodzenia po krawężniku, po linii, z trudem uczy się jeździć na rowerku trzykołowym, jest niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych.
Mała sprawność ruchowa rąk: trudności i niechęć do samoobsługi, na przykład zapinania guzików, sznurowania butów, zabaw manipulacyjnych takich jak nawlekanie korali; podczas rysowania dziecko źle trzyma ołówek, za mocno lub za słabo go naciska.
Słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa: budowanie z klocków sprawia dziecku trudność, rysuje niechętnie i prymitywnie, nie umie narysować: jako 3-latek - koła, jako 4-latek - kwadratu i krzyża, jako 5-latek - trójkąta.
Opóźniony rozwój lateralizacji, czyli brak przejawów dominacji jednej ręki (oburęczność).
Zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej dają znać o sobie w formie: nieporadności w rysowaniu (rysunki bogate treściowo, lecz prymitywne w formie), trudności w składaniu puzzli czy obrazków pociętych na części, w wykonywaniu układanek.
Opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem wypowiedzi, zapamiętywaniem nazw.

Wiek szkolny (klasa I-III)

Mała sprawność ruchowa całego ciała: dziecko ma trudności z rzucaniem i chwytaniem piłki, nauczeniem się jeżdżenia na dwukołowym rowerze, wrotkach, łyżwach lub nartach, słabo biega, skacze oraz niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach wychowania fizycznego.
Obniżona sprawność ruchowa rąk: nieopanowane w pełni czynności samoobsługowe związane z ubieraniem się (zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł), myciem i jedzeniem (używanie noża i widelca), trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem.
Utrzymująca się oburęczność.
Opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni: dziecko ma trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała i określaniem ich terminami prawe/lewe (np. prawa i lewa ręka, noga, ucho); nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie (np. droga na prawo, drzwi na lewo).
Trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych, wyrażających stosunki przestrzenne: nad/pod, za/przed, wewnątrz/na zewnątrz.
Trudności w orientacji w czasie, na przykład w określaniu pory roku, dnia, dnia, godziny na zegarze.
Trudności koordynacji czynności ręki i oka: brzydko oraz niechętnie rysuje i pisze, ma trudności z rysowaniem rombu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, rysowaniem szlaczków, nie mieści się w liniaturze, zagina "ośle uszy", zbyt mocno przyciska ołówek czy długopis, a ręka szybko się męczy.
Trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, tabliczki mnożenia, więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie, trudności z zapamiętywaniem nazw, mylenie nazw podobnie brzmiących, trudności z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego w serie i sekwencje, takiego jak nazwy dni tygodnia i miesięcy, pór roku, liter w alfabecie, kolejnych posiłków i szeregi cyfrowe.
Wadliwa wymowa, przekręcanie wyrazów złożonych (przestawianie głosek i sylab, asymilacje głosek np.: sosa lub szosza), używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym.
Związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całość, na przykład podczas budowania konstrukcji z klocków lego, układania mozaiki według wzoru; trudności z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki. Trudności z opanowaniem poprawnej pisowni: trudność z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter, o skomplikowanej strukturze (f, h, ł, g); mylenie liter podobnych pod względem kształtu, na przykład l/t/ł/ czy m/n, mylenie liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni: p/b/d/g, popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów.
Trudności w różnicowaniu głosek podobnych (np. z/s, b/p, k/g, czyli zaburzenia słuchu fonemowego); trudności z wydzielaniem sylab i głosek ze słów, z ich syntetyzowaniem (zaburzenia analizy oraz syntezy głoskowej i sylabowej), a także manipulowaniem ze strukturą fonologiczną słów (np.: odszukaj słowa ukryte w nazwie "lewkonia", wymyśl rym do słowa "kotek", o czym myślę: "Baba ...aga"). Trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania słuchowego dźwięków mowy, pamięci słuchowej i mowy: mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (np. głoski z/ s, w/f, d/t, k/ g), trudności z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i/ j, głosek nosowych ą/ om, ę/ en, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab, pisanie wyrazów bezsensownych, bardzo nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda).

Trudności w nauce czytania, na przykład dziecko czyta bardzo wolno, najczęściej głoskuje i nie zawsze dokonuje poprawnej, wtórnej syntezy, przekręca wyrazy, nie rozumie przeczytanego tekstu.
Pierwsze próby pisania - często pisze litery i cyfry w lustrzanym odbiciu oraz odwzorowuje wyrazy, zapisując je od strony prawej do lewej, nie pamięta liter.

Wiek szkolny - powyżej klasy IV

Wolne tempo czytania, niechęć do czytania.
Nieprawidłowa pisownia, dominują błędy ortograficzne.
Trudności z zapamiętywaniem: wierszy, terminów, nazw na przykład miesięcy, dat, danych, numerów telefonu, przekręcanie nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych.
Trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji wzrokowej, przestrzennej
i pamięci wzrokowej: w geografii - zła orientacja m mapie, w geometrii - rysunek uproszczony, schematyczny, w chemii - problemy stwarzają łańcuchy reakcji chemicznych.
Trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy: trudności w opanowaniu języków obcych, w biologii - z opanowaniem terminologii, w historii - z zapamiętywaniem nazwisk, dat.

Przyczyny dysleksji. Powstało wiele teorii, koncepcji próbujących wyjaśnić przyczyny dysleksji.

Koncepcja genetyczna - ( 20%-30%), przyczyną zaburzeń i podłożem trudności w czytaniu i pisaniu są geny przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest to dziedziczność dysleksji,

Koncepcja opóźnionego dojrzewania układu nerwowego - uważa się, że zaburzenia dyslektyczne są związane ze spowolnieniem dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego, spowodowanym przez takie czynniki jak geny, hormony,

Koncepcja organiczna głosi, że przyczyną dysleksji są mikrouszkodzenia tych okolic mózgu, które szczególnie uczestniczą w procesie czytania i pisania. Związane jest to ze szkodliwymi czynnikami chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi oddziałującymi na OUN w okresie okołoporodowym,

Koncepcja hormonalna - przyczynę dysleksji upatruje w niedokształceniu struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowym modelu rozwoju mózgu, tzn. zablokowaniu rozwoju lewej półkuli mózgowej, czyli tej, która szczególnie jest związana z mową; szkodliwym czynnikiem może być nadprodukcja testosteronu.

Koncepcja psychogenna - upatruje przyczynę w zaburzeniach emocjonalnych spowodowanych przez lęk i stres, urazy psychiczne. W większości wypadków można mówić o wzajemnym sprzężeniu różnych czynników, które oddziałują na rozwój procesów poznawczych( spostrzegania, języka), motoryki i integracji tych funkcji. Ze słabiej zaznaczoną dysleksją mamy do czynienia, gdy jest ona efektem dziedziczenia lub zaburzeń o wąskim zakresie.

Sławni dyslektycy, między innymi: Albert Einstein, Isaac Newton, Leonardo da Vinci, Charles Darwin, Pablo Picasso, Henry Ford, Vincent van Gogh, Nelson Rockefeller, Winston Churchill, John F. Kennedy, Aleksander Bell, Hans Christian Andersen, Ernest Hemingway, Charles Dickens, Walt Disney, Steven Speilberg, Mozart, Ludwig van Beethoven, Robbie Williams, Tom Cruise, Thomas Edison, Marilyn Monroe, Fred Astaire, Salma Hayek, Goldie Hawn, Robin Williams, George Washington, Whoopi Goldberg

Bibliografia:

Bogdanowicz M., 2007, Uczeń z dysleksją w domu, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia.
Bogdanowicz M., 2004, Uczeń z dysleksją w szkole, Wydawnictwo Pedagogiczne Operon, Gdynia.
Bogdanowicz M., Adryjanek A., 2009, Uczeń z dysleksją w szkole, Gdynia: Wydawnictwo Pedagogiczne
Operon 2009.
MINI-MAX o dysleksji - czyli minimum tego, co na ten temat powinni wiedzieć rodzice i nauczyciele
dziecka dyslektycznego, by maksymalnie mu pomóc, praca zbior., red. Mielcarek D., 2006,
Wydawnictwo "Seventh Sea", Warszawa.
Davis D. R., Braun M.E., 2001, Dar dysleksji. Dlaczego niektórzy zdolni ludzie nie umieją czytać i jak mogą się nauczyć, oryg. The Gift of Dyslexia. Why Some of the Smartest People Can't Read and How They Can Learn, tłum. Skoczylas G., Zysk i S-ka, Poznań.
Davis R. D., 37 Common Characteristics of Dyslexia, [dok. elektr.], http://www.dyslexia.com/library/symptoms.htm, (odwiedzona,15.09.2010).

[dok. elektr.], http://beingdyslexic.co.uk/, (odwiedzona, 15.09.2010).